સુરતના ભાગળ વિસ્તારમાં, જ્યાં જૂની બજારો અને આધુનિક ઈમારતો એકબીજાને મળે છે, ત્યાં ‘કાંતિલાલ ફરસણ હાઉસ’ આવેલું હતું. કાંતિલાલ શેઠની દુકાન, લગભગ ચાળીસ વર્ષ જૂની, તેના લાડવા, સેવ-ગાંઠિયા અને ખાસ કરીને, મગજ-મગદળના સ્વાદ માટે જાણીતી હતી. સવારના નવ વાગ્યાનો સમય હતો. કાંતિલાલ ગાદી પર બેસીને કેશ-કાઉન્ટર સંભાળતા હતા, જ્યારે દુકાનનું વાતાવરણ તળેલા તેલની સુગંધ, ગ્રાહકોની ભીડ અને પૈસાના ખનખનાટથી ભરેલું હતું.
એવામાં એક સાડી પહેરેલી, શાંત ચહેરાવાળી મહિલા, જલ્પાબહેન, ભીડમાંથી રસ્તો કરીને કાઉન્ટર પાસે આવ્યાં.
“શેઠ, મારો નંબર…,” તેમણે ધીમા પણ દૃઢ અવાજે કહ્યું.
કાંતિલાલે ઉતાવળે માથું ઊંચક્યું. “હા બહેન, બોલો. શું આપું?”
જલ્પાબહેને સામે ₹૫૦ની નોટ ધરી. “શેઠ, આ લો તમારા પચાસ રૂપિયા.”
કાંતિલાલની ભ્રમર ખેંચાઈ. તેમણે અચરજ સાથે નોટ સામે જોઈ. “પચાસ રૂપિયા? પણ મેં તમને ક્યારે આપ્યાં હતાં, બહેન? અને જો આપ્યાં હશે, તો એ શાના?”
જલ્પાબહેને હળવું સ્મિત કર્યું. તેમનું સ્મિત એટલું નિર્મળ હતું કે કાંતિલાલની ઉતાવળ ક્ષણભર અટકી ગઈ.
“ગઈ કાલે સાંજે, હું તમારા પાસેથી બે કિલો લાડવા અને એક કિલો સેવ લઈને ગઈ હતી. કુલ બિલ ₹૪૫૦ થયું હતું. મેં તમને ₹૫૦૦ની નોટ આપી હતી. તમે મને પાછા ₹૧૦૦ આપ્યા હતા. પણ હિસાબ મુજબ તો મારે ₹૫૦ જ પાછા લેવાના હતા. ભૂલથી તમે મને ₹૫૦ વધારે આપી દીધા હતા.”
કાંતિલાલ હસી પડ્યા. હસવામાં થોડી શરમ હતી. “અરે બહેન! આટલી નાની રકમ માટે તમે આજે સવારે ફરી ધક્કો ખાધો? ગઈ કાલે તો અહીં એટલી ગિર્દી હતી કે ધ્યાન જ ન રહ્યું. તમે ચૂપચાપ રાખી લીધા હોત તો મને ક્યાં ખબર પડવાની હતી?”
જલ્પાબહેને એ ₹૫૦ની નોટ કાંતિલાલના હાથમાં સરકાવી અને ગંભીરતાથી બોલ્યાં, “તમને ખબર ન પડત, શેઠ. પણ મારા અંતરાત્માને જરૂર ખબર પડત. મારા બાપા કહેતા કે, ‘આપણા મનની શાંતિથી મોટો કોઈ હિસાબ નથી.’ હું ગઈ કાલે સાંજે જ પાછી આવી હતી, પણ દુકાન બંધ હતી. રાતભર મને ઊંઘ ન આવી કે મારાથી ભૂલથી કોઈના પૈસા રખાઈ ગયા છે. ₹૫૦ની રકમ ભલે નાની હોય, પણ એમાં ખોટ કે પાપની કમાણીનું એક ટપકું પણ મારા ઘરમાં ન જોઈએ.”
જલ્પાબહેન આટલું કહીને, કોઈ પ્રશંસા કે આભારની અપેક્ષા વગર, શાંતિથી ચાલી ગયાં.
કાંતિલાલ હાથમાં ₹૫૦ની નોટ લઈને જોઈ રહ્યા. તેમની આંખો ભીની થઈ ગઈ. આ ભાગદોડભરી દુનિયામાં, જ્યાં લોકો પાંચ રૂપિયા ઓછા કરવા માટે અડધો કલાક દલીલ કરે છે, ત્યાં આ મહિલા સાત કિલોમીટર દૂરથી (તેમણે પૂછ્યું નહોતું પણ તેમની શાંતિની ધગશ પરથી કાંતિલાલે અનુમાન લગાવ્યું) માત્ર ₹૫૦ પાછા આપવા આવી હતી!
કાંતિલાલે એ નોટ માથા પર મૂકી અને કેશ-બોક્સમાં મૂકી દીધી.
તેઓ ગાદી પર બેઠા, પણ તેમનું મન હવે લાડવા કે સેવના હિસાબમાં નહોતું. જલ્પાબહેનના શબ્દો ‘ખોટ કે પાપની કમાણીનું એક ટપકું’ તેમના મગજમાં ગુંજતા હતા.
અચાનક, તેમને પાંચ વર્ષ જૂની એક વાત યાદ આવી.
પાંચ વર્ષ પહેલાં, રમેશ નામનો એક જુવાનિયો તેમને મસાલા અને ડ્રાયફ્રૂટ્સ સપ્લાય કરતો હતો. એક મોટી ઑર્ડરની ચૂકવણી કરતી વખતે, કાંતિલાલે ઉતાવળમાં રમેશને ₹૧,૦૦૦ વધારે આપી દીધા હતા. રમેશ તરત જ પાછો આવ્યો હતો અને કહ્યું હતું, “કાંતિલાલ શેઠ, ભૂલથી તમે ₹૧,૦૦૦ વધારે આપી દીધા છે.”